باید آن را یک موهبت الهى دانست که اثراتش در رشد و بالندگى، تربیت روح، اصلاح رفتار و اعتلاى بهداشت روانى وصف ناشدنى است. آنچه از پی می‌آید تنها بخشى از آثار و فواید تربیتى روزه است.
دست یابى به ملکه تقوا
مهمترین فایده و اثر روزه که قرآن کریم به آن تصریح دارد، «تقوا» و پرهیزکارى است. چنانکه مى فرماید: «یـاَایُّهَا الَّذینَ ءامَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقون; (بقره/ 183) اى کسانى که ایمان آورده اید، روزه بر شما واجب شد، همانگونه که بر آنها که پیش از شما بودند واجب شد، باشد که تقوا پیشه کنید.» تقوا حالت، ملکه و صفت ثابتى است که آدمى را از کمین گاه هاى شیطان و نفس امّاره مى رهاند و از آلودگى به گناهان و رذایل اخلاقى باز مى دارد. در واقع تقوا براى انسان به حصار و سپرى مى ماند که از حملات وسوسه هاى شیطانى و کشش ها و تمایلات نفسانى در امان مى دارد. از این رو است که قرآن کریم ما را در آیات زیادى به این گوهر گرانبها توصیه مى‌کند: «فَاتَّقُوا اللّهَ مَااستَطَعتُم; تا مى‌توانید تقواى الهى پیشه کنید.»
تهذیب نفس و پالایش درون
یکى از عبادت هاى مهمى که انسان را در خودسازى و تزکیه و تهذیب نفس یارى مى دهد، «روزه» است. روزه باعث مى شود که آدمى بر نفس سرکش خویش لگام زند، با شهوات و هوا و هوس هایش مبارزه کند، و تمایلات و خواهش هاى نامشروع و نامعقول نفس را تحت کنترل درآورد؛«اَلصُّومُ یُمیتُ مُرادَ النّفسِ.» نفس امّاره و سرکش، انسان را همواره به بدى ها و گناهان امر مى کند، «اِنَّ النَّفسَ لاََمّارَةٌ بِالسّوءِ» از این رو، قرآن کریم یادآور مى شود که مراقب خود باشید.
آدمى تا زمانى که اسیر هوا و هوس ها و دلبستگى هاى نفسانى است، هرگز روى سعادت و رستگارى را نخواهد دیدو در اثر رذایل اخلاقى و بیمارى ها و ناهنجارى هاى روحى چون خودپرستى، تکبر، ریاست طلبى، کینه، حسد، ریا، غیبت و... به پست ترین مرتبه‌هاى انسانى سقوط مى کند، تا جایى که از حیوان هم پست تر مى شود. اما با تزکیه و تهذیب نفس، خودسازى و مبارزه با نفس اماره است که انسان به کمال و رستگارى، و هدف خود از زندگى دست مى یابد.
آزادى از قید و بند شهوات
روزه انسان را از قید و بند شهوت ها، عادت ها و هوا و هوس ها آزاد مى سازد، و به سوى رشد و بالندگى و ملکوت اعلى پرواز مى دهد.
واقعیت این است که نوع انسانها آزاد نیستند؛ بلکه در بند وثیقه اند و خودشان با سوء اختیار خود، دست و بال خود را بسته اند. قرآن کریم مى فرماید: «کُلُّ نَفس بِما کَسَبَت رَهینَه: هر کسى در گرو دستاورد خویش است.» از نظر امام على(ع) آزاد کسى است که شهوت ها را ترک کند.
تقویت اراده، و نیرومندى و تلطیف روح
یکى از مشکلات انسان هاى عصر نوین کاستى نیروى اراده و کمبود اعتماد به نفس و عزت نفس است، که باعث بروز خیلى از مشکلات و اختلالات روحى و روانى شده، و مانع پیشرفت و بالندگى، و لذت بردن آنها از زندگى شده است.
چنین افرادى نمى توانند از پس مشکلات زندگى خود برآمده و آنها را حل کنند، و در نهایت ناامید و مأیوس شده و افسرده مى شوند. دین مبین اسلام با برنامه هاى تربیتى غنىّ خود، مانع بروز چنین مشکلاتى مى شود. روزه بهترین وسیله تقویت اراده و افزایش عزت نفس و اعتماد به نفس است.
افزایش صبر و تحمل
یکى دیگر از مشکلاتى که دامنگیر خیلى از افراد است، پایین بودن ظرفیت صبر و تحمل است. به عنوان نمونه، تجربه نشان داده است که علت بروز خیلى از مشکلات خانوادگى، مشاجره هاى زناشویى و خستگى آنها از زندگى، سطح تحمل و شکیبایى کم آنهاست.
روزه یک ورزش روحى است که انسان را به صبر و مقاومت و ترک لذتها تمرین مى دهد، تا در کوره حوادث بتواند مقاوم باشد. از این رو، در آیات و روایات از روزه به صبر و از ماه رمضان به ماه صبر تعبیر شده است.
امام رضا(ع) در تفسیر آیه کریمه «واستَعینوا بِالصَّبرِ والصَّلوه؛ از صبر و نماز یارى بجویید.»، مى فرماید: اگر مصیبت شدیدى بر کسى وارد شد، باید روزه بگیرد؛ چرا که خداوند تعالى مى فرماید: «از صبر و نماز یارى بجویید و صبر یعنى روزه».
و از پیامبر اکرم(ع) روایت شده که ماه رمضان را چنین توصیف مى کرد: «ماه رمضان ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است.»
پرورش وجدان
روزه از عباداتى است که با خلوص و پاکى نیت و پیروى از وجدان دینى انجام مى شود، و ریاکارى و اغراض باطل در آن کمتر وارد مى شود.
زیرا روزه صبر است و امساک از مفطرات و این خویشتن دارى و مصابرت را کسى که نیت پاک و شوق به اطاعت فرمان خدا و پاسخ به نداى وجدان نداشته باشد انجام نمى دهد، و در خلوت از خوردن و آشامیدن پرهیز نخواهد کرد.
این است معنى فرمایش امیرالمؤمنین(ع): «خداوند روزه را براى آزمون اخلاص بنده واجب کرد.»
تغییر رفتار و کردار
روزه دارى در تغییر رفتار و احیاى شخصیت سالم انسان مؤثر است. این اثر خود به 2 صورت: بازدارى از رفتارهاى منفى و نابهنجار، و وادارى به رفتارهاى مثبت، بهنجار و خداپسند نمودار می‌شود.
با این همه آثارى ـ چون دست یابى به تقوا، تهذیب نفس، تقویت نیروهاى روحى و روانى، پرورش وجدان، افزایش سطح صبر و... ـ که روزه دارد، طبیعى است که رفتارهاى منفى و نابهنجار تغییر یافته، و در جهت بهنجار و مثبت خواهد بود.
چرا که هرگونه تغییرى در افکار، انگیزه ها و تمایلات انسان، مستقیماً در رفتارش نمایان مى شود.
